جوابیه!

من هرچه در اول و وسط و آخر نوشته‌ی رقم مغلطه از عبارات اهل محبت استفاده کردم تا شاید لحن‌ام در طول بحث، دلی نیازارد، اما سیدیاسرآقا میردامادی را گویا خوش نیامد. باز هم اگر در لحن این نوشته نیز خطائی بر من رفت امید بخشش دارم.

1- دوست عزیز نوشته‌های توضیحی شما درست در تاریخی که بنده در حال تهیه و انتشار نقد خود بودم بر روی اینترنت و صفحه‌ی جناب میردامادی قرار گرفته است. قبول کنید که نمی‌توانستم هم مشکل نقص نوشته‌ی شما را وانهم و هم پیش‌بینی کنم که شما چه می‌خواستید بگوئید. برای اطمینان به تاریخ‌های انتشار توجه کنید (9 April).

2- با بضاعتی بسیار اندک در زبان عربی و با این‌که تخصصی نیز در بررسی معاجم ندارم اما با توصیه‌ی دوست عزیزی، معناهای مختلف ماده‌ی عقل از چند معجم و مقایسه‌ی تطبیقی آن‌ها در دست تهیه است که اگر عمری بود ارائه خواهم داد. تا حداقل برداشت‌ها و معانی مختلف عقل؛ جدای آن‌چه مد نظر مخلوق است (عقل فقط یعنی حفظ‌التجارب!) و جدای از این نظر که مخلوق از حیطه‌ی لغوی، بحث فلسفی را پیش می‌کشد یعنی با مقدمه‌ای لغوی، نتیجه‌ای فلسفی را برای خود استنباط می‌کند که فکر نمی‌کنم از نظر منطقی کار درستی باشد؛ اما برای رفع سؤ نظر ایشان در باب عدم توجه به عقل استنباطی، به دست آید. مخلوق گفته است که عقل اسلامی[به زبان ایشان عرب زمان محمد] بنا بر تعاریف لغوی چیزی جز حفظ‌التجارب نبوده و من استدلال می‌کنم که 1- معقول است که با نهیب‌های قرآنی، بحث تحلیل عقلی نیز باید مد نظر قرار گیرد. 2- با اشارات قرآنی و شواهد دیگری از آیات مانند آیات احکام و با قواعدی که بر مبنای حجت عقلی و استدلالی‌ای [که در طول زمان با آن‌ها به این احکام نگریسته شده] نمی‌توان منظوری صرفا تعبدی را از قرآن استنباط کرد. برای مورد دوم می توان مثال نظرات شیخ طوسی را در باب استنباط عقلی مد نظر قرار داد که از «قاعده‌ی لطف» به استخراج احکام از «قرآن» به واسطه‌ی رکن عقل در استنباط‌های فقهی می‌رسد و یا عدلیه یعنی شیعه و معتزله، نظر به داشتن ارزش ذاتی و صفات افعال و متعلقات آن‌ها جدای از نظر شارع هستند که با عقل محض و یا استدلال می‌توان به آن پی برد و نمی‌دانم آیا این عربِ به نظر مخلوق صرفا حفظ‌التجاربی چه‌طور خواهد توانست با این وصف به احکام قرآنی بپردازد. اگر با حساب مخلوقی نیز به تفکرون و تعقلون قرآن نگریسته شود آن‌قدر شاهد عقلی در قرآن حاضر است که دیگر نظر خنک و جزمی که فقط حفظ‌التجارب را در عقل اسلامی مد نظر قرار داده، وقعی ننهیم.

3- از مخلوق می‌خواهم که مشخص کند در کجای نقدی که نوشته‌ام ارجاع به فطرت درونی را برای تشخخیص حق از باطل نفی کردم؟ و کجای این نوشته به این جزمیت اشاره کرده‌ام که این تمیز بدون عقل امکان پذیر نیست و لاغیر که حالا بیایم برای ایشان استدلال کنم که چنین چیزی آیا هست یا نیست؟ ایشان به تاکید من بر روش‌های گوناگون هیچ‌گاه اشاره نکرده. چون قاعدتا مخالف پیش‌فرض‌های اشتباه ایشان است که گویا نمی‌خواهند از آن دست بدارند.

4- من هم نگفتم شما از سنت شیعی بحث کردید. گفتم حداقل. و با این کلمه تنها مثالی برای آن ذکر کردم. در ضمن «لایسئل عما یفعل و هم یسئلون» که تابلو و معرف اشعریت ناب بود را با آیاتی همچون «لئلا یکون للناس على الله حجة بعد الرسل‏» به خوبی می‌توان دفع ضرر کرد. نتیجه‌ی آن هم وجود فرق معتقد به پرسش و احتجاج است که کم هم نیستند مگر آن‌که بخواهیم چشم‌ها را بر جریاناتی چون «معتزله» و «شیعه» و در یک کلام مکاتب عقلی ببندیم. برای جلوگیری از انحراف بحث و تولید مبحثی جدید از توضیح بیشتر در این باره خودداری می‌کنم. [و برای خود در گوشه‌ای می‌نگارم که این یک‌سو نگری به قرآن کار را به کجاها کشانده.]

5- شما به بحث تنبه قرآنی که به آن اشاره کردم و مقصود قرآن را که ذیل تنبه لسانی به دقتی تحلیلی نیز فرا می‌خواند را مورد بحث قرار نداده و بر مواضع خویش پافشاری می‌کنید و به معنای دقیق کلمه لجاجت.

6- در جواب به پرسش شما که چگونه چگونه استعدادِ بلاغی عربِ زمانِ محمد را به "عقل محض" ربط می دهید؟ باید گفت که تاریخ فصاحت و بلاغت عربی را در زمان محمد که پیش از آن بخوانید تا متوجه شوید که این علوم، تنها فطری یا استعدادی نبوده و نیستند و علم بلاغت نیز امری عمومی در میان عرب نبوده. بلاغت اما در شاخه‌های زیرین خود امری عقلی است چون در بسیاری از مواقع قابل احتجاجات و استدلالات عقلی محض است. مثلا قاعده‌هائی چون «تجنب من الخطا فی المعنی» یا «استفهام فی المقصود و البیان» یا درک «مجاز الکلیه من مجاز الجزئیه و الملزومیه» و صدها مورد دیگر. پس بلاغت نیز آن‌چنان با عقل و استدلالات آن بیگانه نیست که فکرش را می‌کردید. همچنین این نبوده که اعراب از ابتدا مستندی داشته باشند و سپس روی آن اصول بلاغت را استخراج کرده باشند. در تاریخ بلاغت مشخص شده که اصول لسان عرب از نحو تا فصاحت و بلاغت حدود دویست‌سالی قبل از زمان بعثت مشخص و تبیین شده بود. چه بسیار شاعران عربی که با همین اصول بلاغت اعراب شعرشان بلیغ نبوده و ... وقتی قرآن تحدی برای آوردن همانند می‌کند نیز مشخص است که عقولی را فرا می‌خواند که اصول و قوانین عقلی بلاغت را بدانند، فهم تمیز (عقل) بین بلیغ و غیر بلیغ را بفهمند و «با اندیشه و عقل» کلام بلیغ بیافرینند و در معرض قرآن قرار دهند تا پیشی گرفتن در فصاحت و بلاغت بر همگان مشخص شود. تا این زمان نیز که دیگر هم کتب علوم بلاغی به وفور در دسترس همه قرار دارد و هم مدعیان بلاغت اتفاقا ضد اسلام بسیارند، راه باز و تحدی قرآنی هم‌چنان ایشان را به مبارزه فرا می‌خواند. خلاصه این‌که بلاغت قرآنی [با تمام وجوه عقلی و غیر عقلی] که خود در تمام اعصار پس از نزول سرآمد بلاغت زبانی بوده و با تمام پستی و بلندی‌هائی که ممکن است برسر هر زبانی پدید آید همچنان در اوج خویش مستدام است و متاسفانه هیچ عرب بلیغی نتوانسته است خدشه‌ای به آن وارد کند تا که بتواند آیه‌ای مثل یا همانند آن بیاورد. ثانی مثال «معجزه» هم مطرح شده بود. تحدی به معجزه هم در قرآن مثال‌های فراوان هست. در ثانی اگر در تحدی‌های عقلانی قرآنی شک دارید در بیان مثال «معجزه» هم دقت بفرمائید.

7- در باب ماده! یا شما معنی «ماده» را نمی‌دانید یا بحث را می‌خواهید به بی‌راهه بکشانید. سخن من این‌جا «لغوی» بود و نه «کلامی». شما در دو جمله‌ی اول آن نوشته‌ی کذائی مربوط به آرا «الجابری» فرموده بودید: عقل در قرآن بمعنایِ تمییز میانِ خیر/شر و حق/باطل است. شاید به همین سبب است که ماده‌یِ عقل در هیچ کجایِ قرآن بکار نرفته است. دوست عزیز «ماده‌ی یک کلمه» از دید من ِ دانشجو چنان‌چه تا به حال در دانشگاه به خوردمان دادند یعنی «حروف اصلی آن کلمه». حالا خودتان بفرمائید بقول خودتان آیا حداقل مشتقات حروف «ع ق ل» در قرآن بکار نرفته؟ جمله‌ی شما از نظر معنائی و لغوی اشتباه است. شما آزادید که با این وضعیت باز توجیه بفرمائید و مشکل لغوی خویش را به حساب بدفهمی یا نفهمی دیگران بگذارید. باز هم می‌گویم: دوست عزیز نوشته‌ی اولیه شما در جوابیه‌ی «دین عجائز»، دارای نکات مبهم و گسست‌های معنوی فراوانی بوده که فهم صحیح از منظور خودتان را با اشکال مواجه کرده بود. چیزی گفته بودید که جوابی داده باشید. شما را درک می‌کنم که قصد نوشتن یک مقاله‌ی فنی را نداشتید. این را هم می‌گذارم تا زمانی که یک متن صریح و روشن را از شما بخوانم. جالب و علمی به نظر نمی‌رسد که بسیاری، بر سر مفاهیم اولیه‌ی نوشته‌ی شما [جدای از اختلاف نظرها در برداشت‌ها یا احیانا در تفسیرها] دچار مشکل شده باشند و شما پس از نقدهای دیگران در ازای هر جمله‌ی نادقیقتان بخواهید یک متن در شرح کلمه‌ی مورد نظر ارائه دهید. بهتر بود اگر هم توضیحی لازم می‌آمد در همان نوشته‌ی اولیه به شیوه‌ی تحلیلیان، چیزی می‌افزودید. فاعتبروا یا اولی الابصار.

8- مخلوق می‌گوید اساس حرف‌اش این است که «حس درونی» بالکل بی ربط به «استدلال» است. من دعوای او را می‌ستایم چون قرار نیست همه فی المثل «ابن عربی خوان» بشوند تا ربط این دو مقوله را درک کنند! در این باره توضیحی جداگانه خواهم داد تا مخلوق کثرت فهم‌های متفاوت را شاید بهتر درک کند و همه را به یک چوب نزند.

9- من طرف‌داری از برهان نظم نکردم. گفتم سالیان سال متفکران دارای «عقل محض ِ» اتفاقا از سلاله‌ی یونانی مسلکان، به آن تمسک جستند و هنوز هم طرفداران خودش را دارد. نظر جالب و فرح‌انگیز شما هم در باب یکسان پنداشتن دستور رسول به علم‌آموزی حتی در چین و جائی دیگر به دین عجائز به خود وا می‌گذارم. لابد در چین نیز همه به صورت عجوزه‌ی مورد بحث مشغول پرستش خدا بودند! جالب‌تر این‌که گفتارهای امیرالمومنین را در نهج‌البلاغه، مبنی بر عدم پی بردن یک مخلوق به کنه خالق به دلیل ساده‌ی عدم احاطه‌ی محاط بر محیط را به نشانه‌ی نهی علی از فلسفه‌ی الهی و الهیات می‌داند. آن‌هم چه کسی؟ علی!

10- در رابطه با استدلال شما در نفی اثبات وجود خدا در قرآن با شما «فعلا» هم‌داستان شدم. و جواب آن‌ر ا اما در نوشته‌ی داریوش محمدپور یافتم هرچند که شاید فتح بابی باشد برای تحقیق در این مساله و اثبات‌اش برای خودم. دلیل آن نیز این بود که جمله‌ی شما را به صورتی خواندم که کلمه‌ی «نفی» را به «ربوبیتِ انحصاریِ او» نیز تعمیم دادم که با این وصف مساله صورتی سفسطه وار بر خود می‌گرفت.

11- گفتید که : شما گویا مطلقاً تفاوتِ نیاز معنوی و نیاز دینی را نمی دانید و بطریق اولی تفاوتِ معنویت و دین را. باید بگویم که 1- این مشکل شما و امثال شماست که از دین برداشتی صرفا جزمی و غیر معنوی دارند. برای من دین حیطه‌ی تجربه‌ی معنویت نیز هست. اگر شما و مانند شما از دین کوچه‌ی تنگ و باریکِ بن‌بستی می‌سازید که یک راه ورود بیشتر ندارد و در نهایت هم سری باند پیچی شده و درب و داغان تحویل‌تان می‌دهد که مشکل بقیه نیست دوست عزیز. شما می‌توانید و مختارید که دین را برای خود به هر صورتی معنا کنید و در این جزمیت پیله‌وار خود باقی بمانید. اما لااقل به خودتان و سر مبارک رحم کنید. 2- خنده‌ام می‌گیرد که برداشت شما از خدای محمد چقدر شبیه برداشت اشاعره‌ی مفلوک است. تفاوت ره ببین از کجاست تا به کجا. این جملات نغز را باهم بازخوانی کنیم که گفتید: آرامش درونی لزوماً راه به وجودِ خدایِ محمد نمی برد. و من می توانم هم معتقد به آرامش درونی و نیاز به طبیعت باشم و هم ملحد نسبت به الله و پیامبرش. شما می‌توانید ملحد به هر خدا و دینی باشید. خدای محمد یک گستره‌ی ازلی و ابدی‌است. نه مانند من و شما مخلوقی مفلوک و دست‌بسته. معنای امر قدسی را می‌دانید که؟ خدا انتهای نیاز معنوی‌ست. شما اسم‌اش را هرچه می‌خواهید بگذارید و به هر خدائی که می‌خواهید معتقد باشید. خدای محمد همان خدای همیشگی‌ست.


پ.ن. گاهی خودم هم از این همه نوشتن یک‌جا تعجب می‌کنم. شاید بد باشد و از ارزش کار کم کند و جاهائی را غیرعلمی جلوه دهد یا مرتکب خطائی شوم. به هر حال....