جدال دو عقل (2)

لینک بخش نخست.
خدای ابلهان و خدای عالمان: نقد داریوش محمدپور بر بخش نخست و نظری که بر آن دادم.

ادامه

ب- برهان جهان شناختی (Cosmological argument):
این برهان مجموعه­ای از براهین را در بر می­گیرد که در آن­ها از شناخت خصوصیات جهان، به وجود خداوند پی­برده می­شود. براهینی همچون: حرکت، وجوب و امکان، نفس، حدوث و مانند این­ها جزو این گروه می­باشند. حال به طور گذرا به دو مورد از این براهین اشاره و عدم توانائی کافی برخی آن­ها را در اثبات وجود باری­تعالی بررسی می­کنیم.

ب.1- برهان حرکت:
در این­که در این عالم حرکتی وجود دارد جای تردید نیست. اما آن­چه مسلم است؛ هر حرکتی را محرکی خارج از ذات خویش لازم است. به بیان ساده، خود متحرک نمی­تواند محرک خود باشد. از آن­جهت که محرک ایجاد کننده­ی حرکت است و متحرک در ابتدا ساکن می­باشد. از این جهت نمی­توانند در یک جا جمع شوند. بنا بر قاعده­ی ابطال دور و تسلسل،* بالاخره سلسه­ی متحرک­ها باید به محرکی خارج از ذات و ساکن منتهی شوند که این محرک فاقد حرکت را «خدا» گویند.
این برهان در اثبات وجود خداوند ناقص است. به­طور مثال برای کسی که معتقد به «حرکت جوهری» نباشد، از این برهان حتی نمی­توان برای وی، ماوراءالطبیعه را به اثبات برسانیم. چون اگر جوهر جسمانی و عالم ماده را در تغییر و حرکت قلمداد نکنیم؛ محرکِ غیر متحرک، همان جسم خواهد بود و نه وجودی خارج از آن. اما با پذیرش این حرکت در تمامی امور مادی و جسمانی، محرکِ غیر متحرک، حقیقتی مجرد** است که یا خدا یا منتهی به خدا می­شود.

ب.2- برهان علیّت فارابی (Causality argument):
یکی از براهین مورد توجه در اثبات وجود خدا و هم­چنین مورد استفاده در رد تسلسل است که با نام برهان «اشدّ و اخصر- محکم و خلاصه» نیز خوانده می­شود. طبق این برهان، علت؛ تقدم وجودی بر معلول دارد و هر معلولی به علتی وابسته و نیازمند است. بگونه­ای که اگر علت تحقیق نیابد معلول هرگز پا به عرصه­ی وجود نمی­گذارد. سلسله­ی معلول­ها (معالیل) نمی­توانند تا بی­نهایت ادامه پیدا کنند. زیرا در نهایت باید به علتی منتهی شوند که آن علت خود معلول نباشد. در غیر این صورت هیچ معلولی به­وجود نیامده و محقق نمی­شود. به علتی که خود معلول نباشد نیز «خدا» گویند.

---------------

* مراد از دور آن­است که معلولی، علتِ خود یا علتی، معلولِ معلول خود باشد. یعنی A علت B و B علت A باشد. دور محال است زیرا اگر A هم علت B و هم معلول B باشد، در این­صورت چون علت باید قبل از معلول موجود باشد، بایستی A قبل از B موجود باشد تا B را موجود کرده و سپس خودش توسط B به وجود آید! یا A قبل از موجودشدن­اش بواسطه­ی B باید وجود داشته باشد. و چون تقدم شیء برخودش محال است، این قاعده نیز باطل است.
همچنین مراد از تسلسل آن­است که رابطه­ی علّی و معلولی موجودات تا بی­نهایت ادامه پیدا کند. به­گونه­ای که علتی که علت باشد و معلول نباشد در این سلسله وجود نداشته باشد. برای ابطال این مورد نیز دلایل مهم و زیادی عنوان شده که برهان علیت فارابی یکی از مشهورترین و ساده­ترین ِ آن­هاست. از بیان سایر دلایل به جهت طولانی شدن مطلب، خودداری می­کنیم.

** زیرا تنها موجود مجرد می­تواند فاقد حرکت باشد.

پ.ن.1- از همه­ی عزیزان به دلیل مطرح کردن این دو گفتار عذر خواهم. شاید جایش این­جا نبود!
پ.ن.2- سایر ادله و براهین اثبات وجود حضرت حق را فعلا قصد ندارم بنویسم. سلسله «براهین وجودی» نیز هستند که به نظر حقیر هم بسیار محکم و هم بسیار به­جا می­باشند و متاسفانه در کتب بینش اسلامی دوره متوسطه بسیار کم­رنگ به ­آن­ها اشاره شده و در عوض تکیه­ی اصلی بر دو بخش اشاره شده می­باشد که گفتیم برای اثبات وجود خداوند، راه­حل­های جامع و مانعی نبوده و نیستند.