نوروزنامه-1

وعده کرده بودم که درباره‌ی برخی مراسم نوروزی و راز و رمزهای نهفته شده در آنها بنویسم. دلیل اصلی‌ام برای این کار هم ذکر یک نکته است تا روشن کنم که ایرانیان باستان چه میزان حکمت و خردورزی را پشتیبان مراسم آئینی خویش قرار داده بودند. منشا بسیاری از تفکرات فیلسوفان اشراقی مسلمان و در راس ایشان شیخ شهید سهروردی؛ همین حکمت‌های بازمانده از عهد قدیم ایران است که جدای از عرف دینی زمان خویش نبودند.

این اولین نوشتار است که به مناسبت آخرین جشن سال که در میان ایرانیان باستان مرسوم بوده و هم‌چنان زرتشتیان عزیز گرامی‌اش می‌دارند، می‌باشد. گاهنبار «هَمَس‌پَت‌میدیَم گاه» که به پنجه نیز معروف است و احتمال دارد که بعدها دلیل اصلی بوجود آمدن مراسم غیر زرتشتی چهارشنبه‌سوری نیز باشد.

1- گاهنبار چیست؟

به طور خلاصه گاهنبار روزهائی است از سال که زرتشتیان به احترام آفرینش مخلوقات آنها را جشن می‌گیرند. این کلمه خلاصه شده‌ی «گاهان‌بار» یعنی گاه‌ها و زمان‌های به ثمر رسیدن و بار آمدن. این جشن‌ها را به دوره‌ی پیش از زرتشت نسبت می‌دهند که شغل اصلی مرمان کشاورزی و دام‌داری بود. به لحاظ تطبیقی تعداد شش گاهنبار در آئین ایرانیان باستان با مراحل شش‌گانه‌ی آفرینش در دین یهود و اسلام قابل توجه است و جالب این‌که انسان؛ اشرف مخلوقات الهی نیز در آخرین گاهنبار آفریده می‌شود. هر کدام از این جشن‌ها چنج روز به طول می‌انجامد و قبل از شروع آن مراسم «واج یشت» آن گاهنبار انجام می‌گیرد که برای خود آئینی جداگانه است و شرح آن در این اندک نمی‌گنجد.

2- گاهنبار هَمَس‌پَت‌میدیَم یا جشن استقبال از نوروز

گفتیم که آخرین گاهنبار جشن آفرینش انسان از سوی اهورامزداست که به پنجی یا پنجه نیز معروف است. به لحاظ زمانی این جشن آخرین جشن سال و یا آخرین گاهنبار است که نزدیک‌ترین زمان را به نوروز دارد. مراسم این گاهنبار از روز 25 اسفندماه شروع و تا 29 اسفند ادامه می‌یابد. از لحاظ معنائی نیز واژه‌ی همس‌پت‌میدیم برابر شدن روز و شب را معنی می‌دهد.* این روزها هر کدام نام جداگانه‌ای دارند که بخش های پنج گانه‌ی گات‌ها را یادآوری می‌کنند.

اما شیوه‌ی برگزاری این جشن. زرتشتیان، گهنبار را در خانه یا در تالار عمومی برگزار می‌کنند. افزون بر این چون عده‌ای باور دارند که میزبان فَروَهَر (روان) درگذشتگان نیز هستند، پیش از گهنبار، همه جا را تمیز می‌کنند و خانه و کاشانه خود را صفا می‌بخشند تا فروهرهای درگذشتگان را خشنود سازند. این رسم بعدها همان سنت خانه-تکانی سال نو شد که تا امروزه نیز ادامه دارد. در آخرین روز پنجه در آیینی ویژه مقداری هیزم بر بالای بام خانه فراهم می‌آورند و در سپیده دم روز بعد آتش را روی بام خانه روشن می‌کنند تا بازگشت فروهرها به آسمان را بدرقه کرده باشند. شاید بد نباشد که بدانید طبق اعتقادات مردمان، سنت آتش افروزی بر فراز خانه قبل از جشن‌ها به نوعی حکم راهنمائی روان‌های درگذشتگان است که راه را گم نکنند و خانه‌ی خویش بیابند.

* این گاهنبار در اوستا با واژه‌ی «آرتـوکرثنه» آمـده که ارتـو به معـنی «راستـی و درستـی» و کرثنه به معنی «روش و کردار» است.

- ادامه دارد